Η τέχνη στην Παλαιστίνη

(αποσπάσματα από συνέντευξη που έδωσε ο Παλαιστίνιος ζωγράφος Ismail Shammout το 1988. http://www.shammout.com/art-pale.htm)

«Δουλεύω κάτω από τις φωνές της φωτιάς, τα Ισραηλινά αεροπλάνα…όσο αναπνέω θα τραβάω μερικές φωτογραφίες κάθε μέρα»

Shareef Sarhan, Παλαιστίνιος καλλιτέχνης, 12/01/2009

Οι πρωτοπόροι της Παλαιστινιακής σύγχρονης τέχνης

Πριν το 1948, η Παλαιστίνη υπήρξε μάρτυρας ελάχιστης δραστηριότητας στον τομέα της τέχνης. Αυτό κυρίως οφειλόταν στις αναταράξεις και τις ασταθείς συνθήκες που περιέβαλλαν την Παλαιστινιακή σκηνή στο πρώτο μισό του αιώνα.

Τα καταστροφικά γεγονότα του 1948 είχαν καθοριστική επίδραση στα Παλαιστινιακά ταλέντα. Ένα από τα ταλέντα αυτά ήταν ο Ismail Shammout. Το 1948, αυτός ο 18χρονος -τότε- άντρας ακολούθησε τους κατοίκους της πόλης Lydda στην πορεία τους προς την εξορία. Μετά από 2 χρόνια ζωής στον προσφυγικό καταυλισμό Khan-Younes στην Λωρίδα της Γάζας, κατάφερε να πάει στο Κάιρο, όπου και γράφτηκε στην σχολή Καλών Τεχνών. Παρόλ’ αυτά σύντομα ανακάλυψε ότι είχε εγκαταλείψει τον προσφυγικό καταυλισμό μόνο σωματικά, καθώς ο «Παλαιστίνιος» μέσα του κυριαρχούσε. Η δουλειά του στην σχολή θα επηρεαζόταν από τις εικόνες του ανθρώπινου πόνου που ο ίδιος κατέγραψε κατά την διάρκεια της «Εξόδου» των προσφύγων από την πατρίδα και αργότερα κατά τη διάρκεια της ζωής τους στους καταυλισμούς, μιας ζωής γεμάτης δυστυχία και απόγνωση.

Ismail Shammout :

«Ο δρόμος προς το πουθενά»

Ανήκει στην συλλογή «Η Έξοδος και η Οδύσσεια»

Το 1953, ο Shammout πήρε μαζί του μια μεγάλη συλλογή από πίνακες που είχε δημιουργήσει στο Κάιρο και κατευθύνθηκε στη Γάζα, για να πραγματοποιήσει την πρώτη του έκθεση εκεί. Η έκθεση αυτή, η οποία εγκαινιάστηκε στις 29/7/1953, ήταν η πρώτη έκθεση που έγινε από Παλαιστίνιο καλλιτέχνη σε Παλαιστινιακό έδαφος. Πάνω από 60 έργα εκτέθηκαν, συμπεριλαμβανομένου και του τώρα διάσημου πίνακα «Προς τα πού;» («Where to?»)

Ismail Shammout : «Προς τα πού;»

Μια οδυνηρή ανάμνηση της Εξόδου των 800000 Παλαιστινίων που εξαναγκάστηκαν σε φυγή από την πατρίδα τους το 1948. Ο ζωγράφος και η οικογένεια του ήταν ανάμεσα σ’ αυτούς και ακόμα σήμερα περιμένουν, μαζί με τους τώρα 5 εκατομμύρια πρόσφυγες, για το δικαίωμα να επιστρέψουν στο σπίτι τους.

Το 1953, άλλος ένας Παλαιστίνιος καλλιτέχνης έφτασε στο Κάιρο. Η Tamam Al-Akhal, γεννημένη στην Jaffa το 1935, είχε βρει καταφύγιο στο Λίβανο, και αργότερα στάλθηκε από τους γονείς της για να σπουδάσει Τέχνη στο Κάιρο. Εκεί γνώρισε τον Shammout και συμμετείχε, μαζί με έναν ακόμα Παλαιστίνιο καλλιτέχνη, τον Nihad Sibasi, στην δεύτερη έκθεση του Shammout, το 1954 στο Κάιρο. Αυτή η έκθεση ήταν η πρώτη κοινή έκθεση που πραγματοποιήθηκε έξω από την Παλαιστίνη.

Παρά το γεγονός ότι η ζωγραφική τέχνη, όσον αφορά στην μορφή, ήταν ξένη στα μάτια των Παλαιστινίων, κυρίως από την άποψη της ταυτότητας, έγινε δεκτή με ενθουσιασμό από όλους τους Παλαιστίνιους. Αυτό θα μπορούσε να αποδοθεί στο γεγονός ότι η ζωγραφική δεν ήταν απλά ένας τρόπος ωραιοποίησης της καθημερινής ζωής, κάτι βέβαια αναγκαίο σε ένα τόσο σκληρό και αγωνιώδες περιβάλλον, αλλά ήταν μια έκφραση ελπίδας, η προσωποποίηση της Παλαιστινιακής πληγής, ένας καθρέφτης που αντανακλά την λαχτάρα των Παλαιστινίων για την σωτηρία και την επιστροφή.

Οι πίνακες της δεκαετίας του ’50 ανήκουν στην ρεαλιστική εξπρεσιονιστική σχολή, με ελάχιστη χρήση του συμβολισμού. Αυτό συνέβη γιατί οι καλλιτέχνες αυτής της περιόδου ήταν επιζώντες του τρομερού πολέμου του 1948, εγκατεστημένοι στους άθλιους προσφυγικούς καταυλισμούς. Σπούδασαν τέχνη, όχι για χάρη της τέχνης, αλλά για να μεταδώσουν καλύτερα τα αισθήματα τους μέσω αυτής, για να παρουσιάσουν τα βάσανά τους ως Παλαιστίνιοι, να εκφράσουν την επιθυμία του λαού τους να αποκτήσει και πάλι την πατρίδα του.

Νέο κλίμα - Νέοι ορίζοντες

Με την άφιξη της δεκαετίας του ’60, ένα νέο κλίμα (ένας νέος άνεμος) γινόταν αισθητό από τους Παλαιστίνιους. Η Παλαιστινιακή προσωπικότητα, η χαμένη Παλαιστινιακή ταυτότητα, επαναβεβαιώθηκε από τις ένοπλες οργανώσεις που σχηματιζόντουσαν. Παλαιστίνιοι, άντρες και γυναίκες έσπευσαν να ενταχθούν στις τάξεις τους. Δημιουργήθηκε η PLO (Οργάνωση για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης), έπεσε η πρώτη σφαίρα και η Παλαιστινιακή Αντίσταση - ο ένοπλος παλαιστινιακός αγώνας- ήταν καθοδόν.

Ismail Shammout :

«Γυναίκες στην Ιντιφάντα», 1988

Οι Παλαιστίνιοι καλλιτέχνες στάθηκαν στην πρώτη γραμμή του αναδυόμενου κινήματος. Τα έργα τους αυτής της περιόδου, αντανακλούσαν εικόνες μιας ανατέλλουσας επανάστασης. Παρείχαν μια πρώτη γεύση από τα γεγονότα που ερχόντουσαν. Αυτό αποτελούσε μια ξεκάθαρη απόδειξη της ταύτισης των Παλαιστίνιων καλλιτεχνών με τον Παλαιστινιακό σκοπό, της ικανότητάς τους να προμηνύουν την πορεία δράσης του λαού τους, μια ικανότητα που αντλείται από την συνεχή ανάμιξή τους με τον σκοπό αυτό.

Μετά τον πόλεμο του 1967, που είχε και πάλι σαν αποτέλεσμα την ήττα 3 αραβικών κρατών, οι νικητές Ισραηλινοί κατέλαβαν και τα υπόλοιπα τμήματα της Παλαιστίνης (Δυτική Όχθη και Λωρίδα της Γάζας) καθώς και άλλα τμήματα αραβικών εδαφών. Η συντριπτική Αραβική ήττα, όσο τραγική και επώδυνη και αν ήταν, είχε και κάποια οφέλη όσον αφορά τους Παλαιστίνιους: βοήθησε να δικαιώσει τους Παλαιστίνιους και την νόμιμη εκπροσώπησή τους από το PLO, καθώς οι Άραβες και οι κυβερνήσεις τους αντιλαμβανόντουσαν τώρα περισσότερο την Σιωνιστική απειλή.

Αυτό σηματοδότησε μια νέα εποχή για τους Παλαιστίνιους καλλιτέχνες. Πριν την εγκαθίδρυση της PLO, η καλλιτεχνική δραστηριότητα εξαρτιόταν αποκλειστικά από τις ατομικές προσπάθειες του καλλιτέχνη, οι οποίες όμως παρείχαν περιορισμένες δυνατότητες. Μετά την PLO, η μοίρα των Παλαιστίνιων καλλιτεχνών βελτιώθηκε σημαντικά, καθώς έγιναν για πρώτη φορά ο αποδέκτης θεσμικής υποστήριξης και καθοδήγησης.

Al-Moyazen : «Παιδιά της ιντιφάντα»

Στην σέλα του αλόγου γράφει: «Δεκέμβριος 1987». Είναι ο μήνας που ξέσπασε η πρώτη Ιντιφάντα. Το κλειδί που κρέμεται από τον λαιμό του αλόγου είναι γνωστό σύμβολο για τους Παλαιστίνιους: πολλοί από τους πρόσφυγες του 1948, πήραν μαζί τους τα κλειδιά του σπιτιού τους, πιστεύοντας οτι ο διωγμός αυτός θα είναι προσωρινός. Έτσι το κλειδί στην Παλαιστινιακή κουλτούρα συμβολίζει την Επιστροφή.

Παλαιστίνιοι καλλιτέχνες υπό την Ισραηλινή κατοχή

Αμέσως μετά την κατάληψη της Δυτικής Όχθης και της Λωρίδας της Γάζας από το Ισραήλ, αρκετοί ντόπιοι καλλιτέχνες ενεργοποιήθηκαν. Οι αρχικές τους δραστηριότητες (δημιουργία καλλιτεχνικών έργων, πραγματοποίηση εκθέσεων κτλ) δεν ήταν ούτε εύκολες ούτε ασφαλείς. Ο δρόμος αυτός ήταν γεμάτος αμέτρητες δυσκολίες και κινδύνους, που ποικίλλαν από το κλείσιμο των εκθεσιακών κέντρων και την κατάσχεση πινάκων, μέχρι την φυλάκιση των καλλιτεχνών.

Ανάμεσα στους καλλιτέχνες που παρενοχλούνταν με αυτόν τον τρόπο ήταν ο Kamel Mughanni, ένας καθηγητής τέχνης στο Πανεπιστήμιο Al-Najah στη Νάμπλους (Δυτική Όχθη). Φυλακίστηκε για 2 χρόνια και το σπίτι του γκρεμίστηκε με την κατηγορία ότι ο Mughanni είχε σχέσεις με το παλαιστινιακό αντιστασιακό κίνημα.

Ο Sulaiman Mansour, ένας άλλος πολύ σημαντικός Παλαιστίνιος καλλιτέχνης, ανακρίθηκε από τις Ισραηλινές στρατιωτικές αρχές, καταδικάστηκε σε κατ’ οίκον περιορισμό και αρκετοί πίνακές του κατασχέθηκαν.

Ο Fathi Al-Ghabin, ένας αυτοδίδακτος καλλιτέχνης από την Γάζα, φυλακίστηκε για 7 μήνες λόγω της συστηματικής χρησιμοποίησης των 4 χρωμάτων της Παλαιστινιακής σημαίας στα έργα του, η έκθεσή του έκλεισε και κάποια από τα έργα του κατασχέθηκαν.

Η «Γκαλερί 79» στην Ραμάλα, ο μόνος εξειδικευμένος εκθεσιακός χώρος στην Δυτική Όχθη έκλεισε επίσης, λόγω της προβολής «υποκινηματικών» καλλιτεχνικών έργων.

Μετά το 1967 και το άνοιγμα των συνόρων μεταξύ της κατειλημμένης Δυτικής Όχθης και της Λωρίδας της Γάζας, οι Παλαιστίνιοι καλλιτέχνες και των 2 περιοχών μπορούσαν πλέον να επικοινωνήσουν μεταξύ τους. Κοινές εκθέσεις και σεμινάρια γίνονταν σε όλη την Παλαιστίνη. Υπήρξαν μάλιστα και κάποιες εκθέσεις, σεμινάρια και διαλέξεις που συνδιοργανώθηκαν από Άραβες και Ισραηλινούς καλλιτέχνες και διανοούμενους, αγνοώντας πλήρως και αντιπαλεύοντας τα όποια μέτρα επέβαλλαν οι Ισραηλινές αρχές.

Τα έργα των καλλιτεχνών στα κατεχόμενα εδάφη ξεχωρίζουν για τον συμβολισμό και τον σουρεαλισμό τους. Αυτό είναι κάτι φυσικό για όσους ζουν υπό καθεστώς κατοχής. Δεν μπορούν να εκφράσουν τα πατριωτικά τους αισθήματα ανοικτά μέσα από το ρεαλιστικό στυλ. Ο συμβολισμός και ο σουρεαλισμός, σαν έμμεσοι τρόποι έκφρασης, αποτελούν χρήσιμα υποκατάστατα.

Όλοι οι Παλαιστίνιοι καλλιτέχνες, είτε ζουν στο Ισραήλ ή στα κατεχόμενα, είτε έχουν βρει καταφύγιο σε Αραβικές ή άλλες χώρες, έχουν ένα κοινό παρονομαστή: το συναίσθημα και τον παλαιστινιακό σκοπό.