Του Zachary Foster*, πηγή: blog.palestine-studies.org
 |
| Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) HR/SYS/1956/29/3. |
Τον Ιούλιο του 1872, η Οθωμανική κυβέρνηση χάραξε μια ανεξάρτητη διοικητική περιφέρεια με έδρα την Ιερουσαλήμ που θα βρισκόταν κάτω από τον άμεσο έλεγχο της Κωνσταντινούπολης, αναβαθμίζοντας τον ρόλο της πόλης σε περιφερειακή πρωτεύουσα. «Δεν ξέρουμε πως αντέδρασε ο ντόπιος πληθυσμός», γράφει ο ιστορικός Johann Büssow για την διοικητική αλλαγή. «Η καταγραφή της τοπικής κοινής γνώμης είναι σποραδική», προσθέτει.
Όμως, ανάμεσα στα 150 εκατομμύρια και κάτι έγγραφα που διατηρούνται στα Οθωμανικά Αρχεία στην Κωνσταντινούπολη, υπάρχουν αρκετά σημαντικά στοιχεία, συμπεριλαμβανομένου ενός σημειώματος από τον Ιούλιο του 1872 που υπέγραφαν εξήντα από τους επιφανέστερους μουσουλμάνους αξιωματούχους της Ιερουσαλήμ.
Το σημείωμα θα βοηθήσει τους ιστορικούς να συνδέσουν τα κομμάτια. Αποτελεί μια σπάνια ματιά στην επικρατούσα άποψη μιας εποχής για την οποία οι ιστορικοί παλεύουν να βρουν πηγές που να αναφέρουν τις δημοφιλείς συμπεριφορές, ταυτότητες και συμμαχίες στην πόλη.
«Ο διαχωρισμός της περιφέρειας της Ιερουσαλήμ από την Συρία ήταν ένα από τα μεγαλύτερα σχέδια» που ανέλαβε η Οθωμανική Κυβέρνηση, διακηρύσσουν οι επιφανείς της Ιερουσαλήμ στο ευχαριστήριο σημείωμα του 1872 που απευθυνόταν στον «προστάτη των προστατευομένων του, υπερασπιστή της ανθρωπότητας», τον ίδιο τον Σουλτάνο. «Δεν μπορούμε να εκφράσουμε με λόγια την ευγνωμοσύνη μας για τον διαχωρισμό της Ιερουσαλήμ», τονίζουν με άψογα αραβικά καλλιγραφικά, «κάτι που ήταν αντικείμενο ελπίδας μας για μεγάλο διάστημα, προς όφελος όλων μας».
Η Ιερουσαλήμ δεν είχε παίξει τόσο σημαντικό πολιτικό ρόλο για την Αυτοκρατορία από την κατάκτησή της, αρχές του 16ου αιώνα. Η ελίτ της Ιερουσαλήμ ήταν έτοιμη να ανέβει ένα σκαλοπάτι ψηλά στον αυτοκρατορικό σωρό και ήταν ενθουσιασμένη στο να καλύψει τα γραφειοκρατικά κενά που θα συνόδευαν το αναβαθμισμένο καθεστώς της πόλης.
Όμως γιατί οι Οθωμανοί αναβάθμισαν το στάτους της πόλης; Να θυμηθούμε ότι τα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είχαν συρρικνωθεί σημαντικά τον 19ο αιώνα ως αποτέλεσμα των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια, των φιλόδοξων τοπικών νεόπλουτων στην Αίγυπτο και της ξένης κατοχής στον Καύκασο. Όλα αυτά έκαναν τα περιφερειακά εδάφη της Αυτοκρατορίας όπως η Παλαιστίνη, πιο σημαντικά από ποτέ και άρα ήταν επιτακτικό να τεθούν κάτω από τον αυστηρό έλεγχο της ιμπεριαλιστικής πρωτεύουσας.
Οθωμανική Περιφέρεια της Παλαιστίνης;
Το διάταγμα έθετε επίσης τις υπο-περιφέρειες της Νάμπλους και της Άκρα στην δικαιοδοσία της Ιερουσαλήμ και όχι της Δαμασκού. Μια ενοποιημένη Ιερή Γη υπό τον άμεσο έλεγχο του διορισμένου από την Πόλη κυβερνήτη, που σύμφωνα με την οθωμανική λογική θα εμπόδιζε την διείσδυση της Δύσης στα αυτοκρατορικά εδάφη.
Έχει ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι τα σύνορα της νέας περιφέρειας ήταν ακριβώς τα ίδια με του Κυβερνείου της Παλαιστίνης που ίδρυσαν οι Βρετανοί μετά την λήξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ένα σημείο που έχουν αναδείξει αρκετοί διανοούμενοι. Στην πραγματικότητα, οι Οθωμανοί την δεκαετία του 1880, συζητούσαν να μετονομάσουν την περιφέρεια σε «Παλαιστίνη», όμως η απόφαση ήταν αρνητική.
Ωστόσο, αυτό δεν εμπόδισε τους κατοίκους της περιοχής να συνδυάζουν την «Περιφέρεια της Ιερουσαλήμ» και την «Παλαιστίνη». Γνωρίζω δεκάδες αναφορές στα ιστορικά αρχεία επιφανών διανοούμενων, πολιτικών και εκπαιδευτικών – Αράβων, Σιωνιστών και Οθωμανών- που συγχέουν τους δύο όρους ή τους χρησιμοποιούν εναλλακτικά, όπως ο μεγάλος σχολάρχης Butrus al-Bustani, ο εκδότης Sa’id Jarallah, ο πολιτικός από τη Γάζα Sa’id Abu Khadra, ο σιωνιστής αγρονόμος Menashe Meirovitch και ο Οθωμανός κυβερνήτης Cevdet Bey.
Στην τελευταία περίπτωση, ο κυβερνήτης της Περιφέρειας της Ιερουσαλήμ το διάστημα 1911-1912, Cevdet Bey, έγραψε μια επιστολή στην δημοφιλή εβδομαδιαία εφημερίδα με έδρα την Γιάφα, Filastin, που αποκαλούσε τον εαυτό του «κυβερνήτη της Παλαιστίνης».
Σε άλλη περίπτωση, το οθωμανικό βιβλίο γεωγραφίας (εικόνα) αναγράφει την λέξη Filistin στην περιοχή που ανταποκρίνεται στην Περιφέρεια της Ιερουσαλήμ.
Μια σύντομη ιστορία
Οι Εβραίοι και Χριστιανοί κάτοικοι της πόλης επίσης συνηγόρησαν υπέρ της απόφασης να τεθούν η Νάμπλους και η Άκρα υπό την διοίκηση της Ιερουσαλήμ και οι Ευρωπαίοι πρόξενοι γιόρτασαν την διοικητική ενοποίηση της «Παλαιστίνης», όπως την έλεγαν.
Αυτό δικαιώνει την άποψη των Οθωμανών γραφειοκρατών που ήταν αντίθετοι στην αναδιάρθρωση της περιοχής και ισχυρίζονταν ότι η ενοποίηση όλων των ιερών τοποθεσιών σε μια μόνο διοικητική μονάδα δεν θα εμπόδιζε την διείσδυση των Ευρωπαίων στην Αυτοκρατορία, αλλά θα προσέλκυε ανεπιθύμητα ξένα συμφέροντα.
Κι έτσι, το διάταγμα αποσύρθηκε λίγες μόνο βδομάδες αργότερα. Στα τέλη Ιουλίου 1872, η Άκρα και η Νάμπλους επέστρεψαν στην Δαμασκό – ενώ η Ιερουσαλήμ θα διατηρούσε τον αναβαθμισμένο ρόλο της υπό την επίβλεψη της Κωνσταντινούπολης.
Η ανατροπή αυτή ήταν αναμενόμενο να προκαλέσει την δυσαρέσκεια της Ιερουσαλήμ. Αρκετοί προύχοντες και έμποροι έστειλαν επιστολή στην κεντρική κυβέρνηση, επικρίνοντας την αλλαγή. Η κίνηση να τεθεί η Νάμπλους και η Άκρα υπό τον έλεγχο της Ιερουσαλήμ (και όχι της Δαμασκού) έγινε για να ενισχυθεί το εμπόριο εντός της Αυτοκρατορίας και να δυναμώσει τους ήδη ισχυρούς εμπορικούς δεσμούς που είχε η Ιερουσαλήμ με τη Νάμπλους, ή αυτό τουλάχιστον ισχυρίζονταν οι Ιεροσολυμίτες.
Μόλις δύο μέρες μετά, στις 29 Ιουλίου 1872, καμιά δεκαριά κάτοικοι της Γιάφα έστειλαν και αυτοί επιστολή διαμαρτυρίας στον Σουλτάνο και επέκριναν την απόφαση. «Οι κάτοικοι της Γιάφα, που ανήκουν στην Περιφέρεια της Ιερουσαλήμ, συμφωνούν ότι η πόλη είναι η εμπορική πρωτεύουσα της Ιερουσαλήμ και της Νάμπλους». Η επιστροφή της Νάμπλους στην Δαμασκό, ισχυρίζονται, θα εμποδίσουν τις επιχειρηματικές τους ευκαιρίες με τα βόρεια εδάφη της Άκρα και της Νάμπλους, ενώ την ίδια ώρα θα έχει αρνητικές οικονομικές επιπτώσεις στο Οθωμανικό θησαυροφυλάκιο.
Οι κάτοικοι της Νάμπλους προφανώς έβλεπαν τα πράγματα διαφορετικά. Όταν στις 23 Ιουλίου 1872 έφτασαν τα νέα ότι η περιοχή τους ξαναγύρισε στη Συρία, μια ομάδα «προυχόντων, αξιωματούχων και εμπόρων της Νάμπλους» έστειλαν τηλεγράφημα την ίδια μέρα στην Κωνσταντινούπολη, επευφημώντας την απόφαση της κυβέρνησης.
Οι δεσμοί με τις βορινές μητροπόλεις ήταν πιο ισχυροί και γι’ αυτό προτιμούσαν να παραμείνουν υπό τον έλεγχο της πνευματικής, πολιτισμικής και εμπορικής πρωτεύουσας στη Δαμασκό αντί για την μικρή και περιφερειακή Ιερουσαλήμ.
Ο ανταγωνισμός και οι επιστολές διαμαρτυρίας που ακολούθησαν την από το 1872 ίδρυση της Περιφέρειας της Ιερουσαλήμ, δεν περιστρέφονταν γύρω από ανερχόμενη εθνική επιθυμία για μια ενωμένη Παλαιστίνη. Οι ευχαριστήριες επιστολές και οι διαμαρτυρίες είχαν να κάνουν με την πολιτική επιρροή και τα εμπορικά συμφέροντα.
Τι λοιπόν σκεφτόταν ο λαός στη Παλαιστίνη για την Παλαιστίνη τις κρίσιμες δεκαετίες 1870, 1880, 1890 – τις δεκαετίες που οδήγησαν στην εμφάνιση της παλαιστινιακής ταυτότητας την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα;
*Ο Zachary Foster είναι φοιτητής διδακτορικού στο Τμήμα Εγγύς Ανατολής του Πανεπιστημίου Πρίνστον
Διαβάστε το δεύτερο μέρος: Ποιος ήταν ο πρώτος Παλαιστίνιος της σύγχρονης ιστορίας