Ένα νέο τρίγωνο στην Μέση Ανατολή;

Του Marwan Bishara, πολιτικού αναλυτή του Al Jazeera 8 Ιούνη 2010

Τα πρόσφατα γεγονότα και η διπλωματική δραστηριότητα που προηγήθηκε και ακολούθησε της ισραηλινής επίθεσης στον Στόλο της Ελευθερίας, σκιαγραφούν ένα νέο ισχυρό τρίγωνο στην περιοχή, σε αντικατάσταση του παλιού αραβικού. Η συνδιαλλαγή ανάμεσα στο Ιράν, την Τουρκία και την Συρία δημιουργεί έναν νέο περιφερειακό άξονα που, απ’ όλες τις πρακτικές σκοπιμότητες, μπορεί να αντικαταστήσει το εξασθενισμένο αραβικό τρίγωνο Σαουδικής Αραβίας, Αιγύπτου και Συρίας και να μεταμορφώσει προοδευτικά την περιοχή.

Οι πρόσφατες επισκέψεις του Ιρανού και του Σύριου Προέδρου στην Τουρκία υποδεικνύουν μια νέα μορφή αλληλεγγύης και συνεργασίας, η οποία παρακολουθείται με ιδιαίτερη προσοχή και ενδιαφέρον από την Δύση και το Ισραήλ. Αν δυναμώσει, το νέο τρίο θα μπορεί να σπάσει τον διαχωρισμό συντηρητικών-εξτρεμιστών που είχαν επιβάλλει οι ΗΠΑ και θα παρουσιάσει ένα διαφορετικό άξονα που δύσκολα μπορεί να απομονωθεί, θα είναι θεμελιακά αντίθετος στην ισραηλινή κατοχή και θα δεσμευτεί στο να σπάσει τον αποκλεισμό της Γάζας.

Καθένας από αυτούς τους παίχτες της Μέσης Ανατολής, φέρνει στο τραπέζι σημαντικά στρατηγικά πλεονεκτήματα: το Ιράν είναι μια ενεργειακά πλούσια δύναμη στην περιοχή του Κόλπου και κρατάει το σημαντικό χαρτί της πυρηνικής ενέργειας. Η Τουρκία είναι η αναδυόμενη Ευρώ-ασιατική δύναμη και μέλος του ΝΑΤΟ. Η Συρία είναι ένα αραβικό κράτος με επιρροές στον Λίβανο, η οποία θα μπορεί να νομιμοποιήσει το νέο τρίγωνο στα μάτια των Αράβων, όντας αναπόφευκτος εταίρος στο Αραβικό τρίο. Οι τρεις χώρες διατηρούν και την πολιτική των ανοιχτών συνόρων που τελικά μπορεί να οδηγήσει σε μια ελεύθερη αγορά για 150 εκατομμύρια ανθρώπους.

Το παλιό τρίγωνο

Η διαφωνία της Συρίας με την Αίγυπτο στο παλαιστινιακό ζήτημα και οι εντάσεις της με την Σαουδική Αραβία στο ζήτημα του Ιράν, έχουν συμβάλλει –ανάμεσα σε άλλους παράγοντες – στην εξασθένιση του επονομαζόμενου αραβικού τριγώνου που είχε ιδιαίτερη επιρροή στις πολιτικές των Αράβων εδώ και δεκαετίες.

Αρχίζοντας τον συντονισμό τους τις παραμονές του πολέμου του 1973 εναντίον του Ισραήλ για να ανακαταλάβουν τα κατεχόμενα εδάφη του 1967 και από την συνεργασία τους το 1989 στην Συμφωνία Ταΐφ, που είχε ως αποτέλεσμα την λήξη του εμφύλιου πολέμου στον Λίβανο, μέχρι την υποστήριξη τους στον αμερικανικό πόλεμο για την απελευθέρωση του Κουβέιτ από την ιρακινή κατοχή και την συναίνεση τους στην Αραβική Πρωτοβουλία Ειρήνης το 2002, η Δαμασκός, το Κάιρο και το Ριάντ έχουν καταφέρει να προκαλέσουν μεγάλες αλλαγές στον Αραβικό κόσμο

Το τρίγωνο τους δεν είχε δηλωθεί ποτέ επίσημα ή ρητά και για κάποιους από τους επικριτές του, δεν ήταν παρά μόνο μια φαντασίωση. Στην πραγματικότητα όμως είχαν έναν πραγματικό και αποτελεσματικό τρόπο να προωθούν την ατζέντα τους όπως τους συνέφερε. Η Αίγυπτος χρησιμοποίησε τον πόλεμο του 1973 για να υπογράψει μια χωριστή συμφωνία με το Ισραήλ, η Συρία χρησιμοποίησε την Συμφωνία Ταΐφ για να πάρει στα χέρια της τον Λίβανο και η Σαουδική Αραβία εκμεταλλεύτηκε το αδύναμο Ιράκ για να επεκτείνει την επιρροή της στην περιοχή υπό την προστασία των ΗΠΑ. Ωστόσο, η απόρριψη την ειρηνευτικής πρωτοβουλίας τους και οι πόλεμοι και οι εισβολές των ΗΠΑ μετά την 11/9, άφησαν το τρίο σε σύγχυση και τους Άραβες μπερδεμένους.

Η είσοδος ενός απίθανου τριγώνου

Μέχρι πρόσφατα, οι σχέσεις Τουρκίας-Συρίας ήταν εχθρικές ενώ οι σχέσεις Τουρκίας-Ιράν παγωμένες. Αν και η Τουρκία και το Ιράν ήταν από τα ιδρυτικά μέλη του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας, οι δεσμοί της Τουρκίας με το Ισραήλ και το ΝΑΤΟ, είχαν αποξενώσει την Άγκυρα από τους Νότιους και Ανατολικούς γείτονες της.

Η σχέση ανάμεσα στο κοσμικό αραβικό εθνικιστικό καθεστώς της Συρίας και στο θρησκευτικό καθεστώς του Ιράν, ενισχύθηκε κυρίως εξαιτίας της κοινής τους εχθρότητας προς το Ιράκ του Σαντάμ Χουσεΐν .Το Κουρδικό ζήτημα ήταν σημαντικό και για τα τρία κράτη (όπως και για το Ιράκ) και μέχρι πρόσφατα αποτελούσε σημαντικό σημείο στους ισχυρισμούς της Τουρκίας και της Συρίας. Τα τέσσερα κράτη έχουν χρησιμοποιήσει και έχουν καταχραστεί το κουρδικό ζήτημα όποτε αυτό εξυπηρετούσε την ατζέντα τους.

Έχοντας διαφορετικές γλωσσικές και ιστορικές εμπειρίες, έκαναν λίγες προσπάθειες για να χτίσουν γερές σχέσεις γειτνίασης μέχρι και πριν από λίγα χρόνια. Η εκλογή όμως του ΑΚΡ στην Τουρκία πυροδότησε μια σημαντική πολιτική μετάλλαξη που άνοιξε τον δρόμο για ισχυρές σχέσεις με τους γείτονες.

Η αναζωογονημένη Τουρκία

Έκτοτε, η Τουρκία έχει ενδυναμώσει τους οικονομικούς δεσμούς της, άνοιξε τα σύνορα της και καθοδήγησε ένα μεγάλο εύρος διαβουλεύσεων – ακόμα και συντονισμών- σε σημαντικά περιφερειακά θέματα με τους Μουσουλμάνους γείτονες. Έχει παίξει επίσης ένα σημαντικό ρόλο μεσάζοντα ανάμεσα στην Συρία και το Ισραήλ, όπως και ανάμεσα στο Ιράν και την Δύση.

Όμως οι σχέσεις Τουρκίας-Ισραήλ αποπροσανατολίστηκαν μετά την αρνητική ανταπόκριση της Ισραηλινής κυβέρνησης στην διαμεσολάβηση της Τουρκίας και την απόφαση του Ισραήλ να επιτεθεί στην Γάζα στα τέλη του 2008.

Και μετά, ακολούθησε η επίθεση των Ισραηλινών στον τουρκικό στόλο σε διεθνή ύδατα. Η απάντηση της Άγκυρας στην επίθεση αμαυρώνει τις σχέσεις των δυο χωρών πολύ περισσότερο από ότι θα περίμενε το Ισραήλ. Η απόφαση του Νετανιάχου, του Ισραηλινού Πρωθυπουργού, να αρνηθεί μια διεθνή επιτροπή έρευνας για την επίθεση στον Στόλο – όρος που έθεσε η Τουρκία για την εξομάλυνση των σχέσεων τους – θα οδηγήσει σε περαιτέρω κλιμάκωση των διπλωματικών εχθροπραξιών.

Ήδη, οι περισσότεροι Ισραηλινοί που σχεδίαζαν να επισκεφτούν την Τουρκία για τις καλοκαιρινές τους διακοπές, ακύρωσαν το ταξίδι τους και οι στρατηγικοί και εμπορικοί δεσμοί ανάμεσα στις δύο χώρες, αξίας 3 δις δολαρίων θα επηρεαστούν, εξαιτίας των ενεργειών του Ισραήλ.

Σημαντικό, αλλά θα διαρκέσει;

Το τρίγωνο Τουρκία-Ιράν-Συρία θα μπορούσε να ασκήσει μεγάλη επιρροή, αλλά θα το κάνει; Είναι ένα τρίο ικανό να τορπιλίσει οποιαδήποτε ξένη εισβολή στην περιοχή και θα μπορεί να έχει ειδικό στρατηγικό βάρος για να προωθήσει θέματα της κοινής του ατζέντας. Είτε πρόκειται για την εξεύρεση λύσης για τα πυρηνικά του Ιράν, τον αποκλεισμό της Γάζας/Χαμάς ή το μέλλον του Ιράκ μετά την απομάκρυνση των αμερικανικών στρατιωτικών δυνάμεων, αυτό το τρίο θα μπορούσε να έχει ισχυρό λόγο στα ζητήματα της περιοχής.

Για πολλούς Άραβες φαίνεται πως η Τουρκία προσπαθεί να ασκήσει την ίδια πολιτική και διπλωματική επιρροή που είχε προσπαθήσει η Σαουδική Αραβία αλλά είχα αποτύχει, έστω αν και οι δύο είναι σύμμαχοι των ΗΠΑ. Ομοίως, το Ιράν προσπαθεί να παίξει τον ρόλο της Αιγύπτου, της άλλοτε πρωταθλήτριας στον Αραβικό και Μουσουλμανικό κόσμο που ήρθε αντιμέτωπη με το Ισραήλ και την Δύση. Από την πλευρά της Συρίας, το καινούριο τρίγωνο ταιριάζει περισσότερο στο όραμα και στις φιλοδοξίες που έχει στην περιοχή και της παρέχει μεγαλύτερη κάλυψη και ασφάλεια απ’ ότι μπορούν να της προσφέρουν η Αίγυπτος και η Σαουδική Αραβία. Λόγω έλλειψης κοινής αραβικής ατζέντας, περιμένει από άλλες περιφερειακές δυνάμεις, όπως η Τουρκία και το Ιράν, να γεμίσουν το πολιτικό και στρατηγικό κενό.

Ωστόσο, κάποιος μπορεί να αναρωτηθεί για πόσο διάστημα θα αντέξει αυτό το τρίγωνο κάτω από την πίεση της Δύσης. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι η πίεση της Δύσης και των ΗΠΑ στην συμμαχική τους Τουρκία και ο ανταγωνισμός Τουρκίας-Ιράν για την επιρροή τους στην περιοχή, θα μπορούσε να σπάσει εύκολα «το δέσιμο των τριών» με την Συρία, υπέρ μιας στρατηγικής κάλυψης.

Τι θα συμβεί για παράδειγμα αν οι ΗΠΑ και η Ευρώπη πιέσουν την Τουρκία να διαλέξει ανάμεσα στα δύο στρατόπεδα; Ή αν η Σαουδική Αραβία και η Αίγυπτος προσφέρουν στην Τουρκία έναν κεντρικό ρόλο στα περιφερειακά ζητήματα, σαν μέρος ενός νέου «άξονα Σουνιτών» που θα υποστηρίζεται από τις ΗΠΑ και την Ευρώπη; Χωρίς αμφιβολία, τα πάντα εξαρτώνται από την «υπερδύναμη της Μέσης Ανατολής», τις ΗΠΑ.

Εξάλλου, ο Ομπάμα έχει αποδείξει ότι είναι περισσότερο πραγματιστής παρά ιδεολόγος Πρόεδρος, που εστιάζει περισσότερο στις σχέσεις της Αμερικής με την Κινά αντί με την Βρετανία, με την Ινδία και την Βραζιλία, παρά με την Γαλλία. Ίσως λοιπόν, να επικεντρωθεί στο νέο προκάλυμμα της Τουρκίας και την σχέση που έχει αυτό με την Συρία, την Παλαιστίνη ακόμα και με το Ιράν, για να προωθήσει τα συμφέροντα των ΗΠΑ στην περιοχή, αντί να επενδύσει στην Αίγυπτο, την Σαουδική Αραβία ή ακόμα και στο Ισραήλ, που όλοι υποφέρουν από πολιτικές αδυναμίες.

Αξίζει να θυμηθούμε πως η Ευρώπη έχει απορρίψει πολλές φορές την Άγκυρα και σαν μέλος του ΝΑΤΟ, δεν μπόρεσε να ζητήσει την καταδίκη των συμμάχων του για την επίθεση που δέχθηκαν οι πολίτες της από το Ισραήλ σε διεθνή ύδατα. Μέχρι τώρα, η εναντίωση της Τουρκίας στην επιβολή κυρώσεων –και σε οποιαδήποτε στρατιωτική επίθεση στο Ιράν-, βοηθάει την Τεχεράνη να βγει από την απομόνωση που του έχει επιβάλει η Δύση και του παρέχει μια προστατευτική ασπίδα σε περίπτωση μια μεγάλης επίθεσης των ΗΠΑ, με την υποστήριξη της Βραζιλίας και πιθανόν και της Κίνας.

Όσο η Τουρκία, η Συρία και το Ιράν ενώνουν τις προσπάθειες τους και δυναμώνουν τους δεσμούς τους, θα σπάσουν τον διαχωρισμό που έχει επιβάλει η Δύση στην περιοχή, ανάμεσα σε συντηρητικούς και εξτρεμιστές, σε αυτούς που απορρίπτουν και σε αυτούς που υποστηρίζουν τις πολιτικές της Δύσης-το γερό θεμέλιο των Αμερικανό-ισραηλινών πολιτικών- και θα πιέσουν τις παγκόσμιες δυνάμεις να αλλάξουν τις υποθέσεις τους για την Μέση Ανατολή, ακόμα ίσως και τις στρατηγικές τους.